Naar inhoud springen

Teleologie: verschil tussen versies

4.128 bytes toegevoegd ,  2 jaar geleden
k
geen bewerkingssamenvatting
kGeen bewerkingssamenvatting
Regel 6:
De ons omringende wereld vertoont een zekere orde en regelmaat, een zeker doelmatigheid. Een chaos of warboel is het wereldverloop voor niemand, maar wel een systeem of stelsel, waarin feitelijk orde en regelmaat bestaan. In die zin is eenvoudig iedereen teleoloog of finalist, want iedereen erkent dat er een zekere orde, regelmaat en doelmatigheid in de dingen rondom ons en in ons bestaat.
 
== Vraagstuk ==
De natuurwetenschap constateert het feit van orde en regelmaat en beschrijft het in zijn bijzonderheden, maar laat het feit zelf onverklaard. De natuurwetenschap zegt niets anders en kan niets anders zeggen, dan hoe, d.i. naar welke wetten en natuurlijke verhoudingen het wereldproces verloopt. De vraag naar de grond van die orde rijst door de natuurwetenschappelijke uitkomsten op, maar de natuurwetenschap lost die vraag niet op. ”De natuurwetten", zei de Duitse filosoof Friedrich Paulsen (1846-1908) zeer juist, "zijn niet de oplossing van het raadsel, maar vormen zelf het raadsel.” <ref>Aangehaald in Th. F. Bensdorp, ''Apologetica''. Verzameld en ingeleid door M. Stoks. Derde deel. Amsterdam: N.V. de R.K. Boek-Centrale, 1922. Blz. 93.</ref>
 
'''Orde geen verklaring nodig?''' Men kan tegenwerpen: de natuurwetten behoeven geen verklaring; zij formuleren slechts het standvastig verloop van verschijnselen. Op deze tegenwerping kan men antwoorden: Dat is niets anders dan woordenspel; want men kan immers vragen: wat is dan de grond van die reëele standvastigheid in het wereldverloop ? Maar dan heb je weer hetzelfde om oplossing vragende teleologische vraagstuk, evenwel in andere vorm.
 
'''Orde door toeval?''' Man kan het teleologische vraagstuk ook uit de weg gaan met een beroep op het toeval. Hierop kan worden geantwoord dat „toeval” is ofwel niet anders dan een woord om onze onwetendheid te bedekken — dikwijls nl. als we van toeval spreken, geven we eenvoudig te kennen, dat een factor, die bij een of ander verschijnsel werkzaam is, ons onbekend is — ofwel het drukt eenvoudig het wisselvallig karakter van een verschijnsel uit. Maar het is duidelijk dat het toeval in geen van beide betekenissen een geschikt middel is om het teleologische vraagstuk op te lossen. lemand die zegt: „ik weet niet”, levert al een heel eigenaardige proeve van verklaring; die verklaart immers niets. Evenmin iemand die zegt: „het is wisselvallig”, d.i. het had ook anders kunnen zijn; immers dan komt aanstonds de vraag, waarom het dan nu zó is.
 
'''Orde door evolutie?''' Kan men de orde in de wereld verklaren door een proces van evolutie? Nee, want de evolutieleer geeft in geen geval meer dan de nadere bepaling van de wijze, waarop het wettelijk geregeld wereldproces heeft plaatsgevonden, dus in geen geval meer dan een aanwijzing van de weg, die het volgde. Was dus de geschiedenis van de wereld een ontwikkelingsproces, dan is het juist dit proces, hetwelk naast fysiek-oorzakelijke ook wijsgerige of metafysische verklaring vraagt.
 
== Wijsgerige theologie ==
De wijsgerige teleologie onderzoekt waar nu de verklaring van de orde, die de natuurwetenschap ons aanwijst, te vinden is, m.a.w. waar dit metafysisch orde-beginsel, dat deze verklaring moet geven, huist.
 
De teleologen zijn het hierover lang niet eens. In de grond berust dit verschil van meningen op het verschil van zienswijze omtrent de oorsprong en de waarde onzer kennis. Er zijn nl. mensen die beweren, dat hetgeen wij kennis noemen, eigenlijk geen kennis is. Het is best mogelijk, zeggen zij, dat hetgeen wij menen te kennen te weten, buiten ons niet bestaat, althans niet zo bestaat als wij het opvatten. Zulke mensen noemt men ''subjectivisten''.
 
En onder die subjectivisten heb je weer verschillende soorten. De twee hoofdsoorten zijn: empiristische subjectivisten en idealistische subjectivisten. De eersten hechten alleen eigenlijk gezegde kenwaarde aan hetgeen we met de zinnen waarnemen; van een bovenzinnelijke ondergrond der zinnelijke waarnemingen moeten ze niets hebben. Al wat metafysisch, bovenzinnelijk is, ontkennen zij, of trekken het ten minste in twijfel.
 
De idealistische subjectivisten hechten wel heel veel waarde aan het bovenzinnelijke, maar eigenlijk alleen verstandswaarde, geen werkelijke waarde, althans geen objectief reële waarde. Of de dingen werkelijk zo zijn als ons verstand ze opvat, weten we niet, zeggen ze.
 
Vandaar dat de strijd omtrent de vraag, waar het metafysisch ordebeginsel van de fysische verschijnselen te vinden is, moet beslecht worden tussen empirisch of idealistisch subjectivisme aan de ene kant, en realistisch objectivisme aan de andere kant. Realistische objectivisten zijn die mensen, die beweren dat wij werkelijk in staat zijn de dingen, zowel in als buiten ons te kennen en daaromtrent juiste oordelen te vormen; ja, dat we ook controleren kunnen, of en in hoever die oordelen juist zijn.
 
Waar is, zoals gevraagd, het metafysisch ordebeginsel van de fysische orde-verschijnselen te vinden? Volgens de subjectivisten zit het beginsel in ons zelf; daar buiten zit het niet, we weten althans niet, of het er is. Eigenlijk gezegd hebben de subjectivisten dan ook geen recht, onder de teleologen gerekend te worden; want wat heeft men aan teleologie, die de orde en doelstreving als hersenschim verklaart?
 
== Dualistische teleologie ==
Regel 39 ⟶ 59:
'''Misverstand: geloof versus wetenschap.''' Er is een misverstand, een valse voorstelling, die men voortdurend, zowel in geleerde werken als in populaire geschriften op alle mogelijke wijzen en in alle mogelijke vormen herhaald vindt, namelijk dat we hier te doen hebben met een conflict tussen natuurwetenschap en wijsbegeerte, of, gelijk het gewoonlijk nog oppervlakkiger geformuleerd wordt, tussen wetenschap en geloof. Het geloof - zo beweert men - zegt dat de bestaande orde haar oorsprong dankt aan God, maar de wetenschap heeft aan de dag gebracht, dat tal van verschijnselen die men vroeger aan hogere machten toeschreef, het werk zijn van natuurkrachten. Naarmate dus de kennis van de natuurkrachten toeneemt, zal het aannemen van een bewust beginsel der dingen, van een God, al meer en meer onnodig blijken.
 
De dualistische teleologie beweegt zich niet op het terrein der natuurwetenschap. Het stelsel dat een bewuste oorzaak erkent van de wereldorde, wordt door onkunde hoegenaamd niet gebaat, hetgeen trouwens genoegzaam blijkt uit het feit, dat men ook onder de grootste natuurkundigen de meest besliste Gods-belijders vindt; de dualistische teleologen ontkennen allerminst de werking van de natuurlijke oorzaken, zij laten ze terdege meetellen. Dat ze meewerken is immers een feit voor ieder zichtbaar. Maar de vraag is: of er achter hetgeen we waarnemen nog een hoger beginsel zit. Nog eens, het ligt niet op het gebied van de natuurwetenschap, dit uit te maken. De theologische teleologie onderstelt een hoger ordebeginsel, de wijsgerige teleologie tracht het bestaan ervan te bewijzen of althans aannemelijk te maken.
 
Gesteld dat alle werkingen der natuurkrachten, die bij het wereldgebeuren in het spel zijn, voor ons openlagen; gesteld dat wij al de wetten kenden, volgens welke zij in die bepaalde richting worden gedreven, maar dan bleef het teleologische vraagstuk nog steeds, ja nog met des temeer drang om oplossing vragen. De natuurwetten zijn immers hun eigen verklaring niet. Zij vragen evengoed een verklaring als elk ander verschijnsel. Het antwoord kan dus hier door de natuurwetenschap, zelfs al had zij haar hoogste hoogte bereikt, niet gegeven worden. Het teleologische vraagstuk wordt niet opgelost, maar gesteld door de definitieve uitkomsten van de natuurwetenschap. De wetenschap, die hier uitspraak moet doen, staat dus zelf van buiten en boven de natuurwetenschap, m.a.w. zij is geen fysica (natuurwetenschap), maar metafysica (bovennatuurwetenschap).
Regel 48 ⟶ 68:
 
== Bron ==
Th. F. Bensdorp, ''Apologetica''. Verzameld en ingeleid door M. Stoks. Derde deel. Amsterdam: N.V. de R.K. Boek-Centrale, 1922. Tekst van blz. 85-9396 is onder wijziging verwerkt op 4 mei 2021. De tekst van deze bladzijden bevat ook delen uit een rede van prof. Beysens over de dualistische teleologie als wijsgerige theorie.
 
== Voetnoot ==
Cookies helpen ons onze services aan te bieden. Door onze services te gebruiken stemt u in met het gebruik van onze cookies.