k
geen bewerkingssamenvatting
(Nieuwe pagina aangemaakt met 'Een '''cel''' is de kleinste levende eenheid van een levend wezen op aarde. Alle levende wezens op aarde, 'organismen' genoemd, zijn opgebouwd uit een of meer ''cel...') |
kGeen bewerkingssamenvatting |
||
(10 tussenliggende versies door dezelfde gebruiker niet weergegeven) | |||
Regel 1:
Een '''cel''' is de kleinste levende eenheid van een levend wezen op aarde. Alle levende wezens op aarde, 'organismen' genoemd, zijn opgebouwd uit een of meer ''cellen.'' Levende wezens die slechts uit één cel bestaan heten ‘eencelligen’.
Een cel heeft een celwand en bevat een celkern en cytoplasma. In een cel zitten biljoenen moleculen die samenwerken<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=9euW5iCjKDo&t=446s Your Textbooks Are Wrong, This Is What Cells Actually Look Like], Youtube.com: Seeker, 24 nov. 2019. Vanaf 7 min 26 sec.</ref>.
== Celkern ==
[[Bestand:Animal Cell.svg|miniatuur|856x856px|Delen van een menselijke of dierlijke cel: 1. Nucleolus; 2. Celkern; 3. Ribosoom (blauwe puntjes); 4. Vesikel; 5 Ruw endoplasmatisch reticulum; 6. Golgicomplex; 7. Cytoskelet; 8. Glad endoplasmatisch reticulum; 9. Mitochondrion; 10. Vacuole; 11. Cytosol; 12. Lysosoom; 13. Centrosoo; 14. Celmembraan
]]
Behalve de rode bloedcellen en de geslachtscellen (zaadcellen, eicellen) bevatten alle cellen in hun kern: [[DNA (Desoxyribonucleïnezuur)|DNA]].
Een celkern bevat zo'n 2 meter DNA-streng. De streng bestaat eigenlijk uit twee strengen die om elkaar gedraaid zijn, met verbindingsstukjes, gelijk een wenteltrap. Deze structuur wordt 'helix' genoemd.
De streng is opgerold en bij de deling van een cel nog meer opgerold. Het opgerold-zijn is mogelijk dankzij verpakkingseiwitten, de ''histonen''. De DNA-streng zit hierom heen gedraaid. Wanneer de cel niet in deling is, noemen we het DNA samen met de histonen: ''chromatine''.
Het DNA kun je beeldsprakig noemen 'het kookboek voor de vorming van een mens'. In het 'kookboek' staan de recepten voor eiwitten. Deze recepten worden 'genen' genoemd; een enkel 'recept' heet een 'gen'. Elk gen 'codeert' voor een of meer eiwitten. Al de genen van iemand samen heten zijn of haar ''genoom''. Elke cel heeft een genoom. In het genoom zitten ongeveer 20.000 eiwitgenen en ongeveer 40.000 RNA-genen. Een eiwitgen bepaalt een erfelijke eigenschap, bijvoorbeeld iemands oogkleur. De RNA-genen zijn niet-eiwitgenen, ze reguleren de andere genen. De 'expressie' van een gen is de uiting van het gen in een eigenschap.
De genen die een cel niet nodig heeft, blijven uitgeschakeld. Een spiercel bijvoorbeeld hoeft geen gal aan te maken. Daarom blijven de genen voor de aanmaak van gal uitgeschakeld. Een spiercel moet samentrekken, een hersencel niet. Daarom blijven de genen voor samentrekking in een hersencel uitgeschakeld.
DNA is samengesteld uit nucleotiden. Een nucleotide is de bouwsteen van DNA. Een nucleotide bestaat uit een fosfaatgroep, een suiker en een base. De nucleotiden zijn verbonden tot een lange ketting. De ketting bestaat uit twee gedraaide strengen. De basen van de nucleotiden van de ene streng zijn verbonden met de basen van nucleotiden van de andere streng. Elke verbinding tussen de basen is een 'waterstofbrug'. Er zijn vier basen:
Regel 34 ⟶ 27:
Er is een vijfde base, Uracil (U), die alleen in RNA voorkomt. Uracil in RNA is een vervanging van Thymine.
Het DNA van een mens vertoont zich als 23 paar chromosomen, totaal 2 x 23 = 46 chromosomen. Een chromosoom bestaat uit een reeks genen. Van elk paar chromosomen is één afkomstig van de vader en één van de moeder. De chromosomen 1 t/m 22 heten autosomen. De chromosomen van het 23e paar zijn de geslachtschromosomen. De geslachtschromosomen van iemand bepalen
Chromosomen zijn alleen goed te zien als de cel gaat delen. Daarvóór zijn de chromosomen veel losser, zodat de eiwitrecepten makkelijker te lezen zijn. Wanneer een cel gaat delen, gaan de chromosomen verder oprollen.
== Cytoplasma ==
Het cytoplasme bevat tal van eiwitfabriekjes, die ''ribosomen'' worden genoemd.
== Van eiwitrecept naar eiwit ==
Hoe weet een eiwitfabriek (ribosoom) welk eiwit gemaakt moet worden? Het DNA komt niet uit de celkern. Wie of wat brengt het eiwitrecept over? Dat doet de boodschapper genaamd 'messenger RNA' (mRNA). Er wordt een kopietje gemaakt van de enkele streng van het DNA. Hiervoor splijt het DNA een stukje open: de strengen gaan op een zeker stuk uit elkaar, waarna het mRNA een kopietje maakt. Dit gebeuren heet ''transcriptie''. Bijvoorbeeld het stukje ACATCAGC wordt gekopieerd naar UGUAGUCG; dus niet naar TGTAGTCG, want U vervangt T. Het mRNA verlaat de celkern en gaat naar een eiwitfabriek. ▼
=== Lezen
▲Hoe weet een eiwitfabriek (ribosoom), dat buiten de celkern is, welk eiwit gemaakt moet worden? Het DNA ('kookboek') komt niet uit de celkern.
=== Lezen van het recept en produceren van het eiwit (translatie) ===
Het ribosoom in het cytoplasma leest het RNA. Van het RNA worden codes voor aminozuren afgelezen. Er zijn 20 aminozuren, doch slechts 4 basen. De basen kunnen afzonderlijk alle aminozuren aanduiden. Combinaties van drie basen kunnen dat wel. Drie basen die samen een aminozuur aanduiden heten een ''codon''. Er bestaan 64 verschillende codons. Sommige codons staan voor hetzelfde aminozuur. Er zijn codons die aan het ribosoom een startsignaal geven (''startcodon'') of een stopsignaal (''stopcodon''). Het ribosoom begint te lezen bij het startcodon en gaat door met het lezen van de drieletterwoorden tot het stopcodon. Het ribosoom leest 'woorden' (codons) van drie letters, UGU, AGU, enz. De combinatie UGU codeert voor het aminozuur Cysteïne; AGU voor Serine. De aminozuren worden als kralen in een ketting geregen tot een eiwit. Het maken van het eiwit heet ''translatie''. De aanmaak van het eiwit stopt als het stopcodon is tegengekomen. Het eiwit is klaar. Na afloop wordt het mRNA vernietigd.
== Deling van een cel ==
Een cel kan zich delen. Daarvoor moet eerst het DNA worden verdubbeld (''replicatie''). Uit één DNA-molecuul ontstaan er twee. Om te verdubbelen splijt de dubbele DNA-streng en worden de enkele strengen weer aangevuld tot een dubbele. Elk van de twee nieuwe DNA-moleculen bevat daardoor een streng van het oude DNA-molecuul. Na de verdubbeling van het DNA bevat een cel 2 x 46 = 92 chromosomen.
'''Mutatie.''' Bij het verdubbelen kunnen mutaties optreden: als het ware de verandering van een of meer letters A, T, C of G. Een verandering van de lettercode leidt tot een verandering van het eiwit. Mogelijk ontstaat er door de mutatie een onwerkzaam eiwit. Mutaties kunnen ontstaan bij het kopiëren als typfoutjes; daarnaast kunnen ze veroorzaakt worden door bijvoorbeeld
Na de verdubbeling van het DNA kan de cel gaan delen. Er zijn twee soorten van deling. De meest voorkomende deling is voor de groei of reparatie van kapotte cellen. Deze soort deling wordt ''mitose'' genoemd. De identieke dochtercellen krijgen elk 46 chromosomen mee.
Regel 58 ⟶ 55:
Een mens krijgt eigenschappen (bijvoorbeeld haarkleur en wimperlengte) mee van zijn vader en van zijn moeder. De eigenschappen berusten op genen. De genen bepalen hoe je eruit komt te zien en hoe je bent. Wanneer iemand bijvoorbeeld de lange wimperlengte van vader en moeder erft, dan is hij homozygoot voor deze eigenschap. Hij krijgt lange wimper. Zijn de desbetreffende genen verschillend, dan is hij heterozygoot voor de desbetreffende eigenschap en overtreft het ''dominante'' gen, in dit geval het gen voor lange wimpers, het ''recessieve'' gen, het gen voor korte wimpers.
==
[https://www.youtube.com/watch?v=hoFu6jBT1Vc Genetica 1: DNA, transcriptie en translatie]. Youtube.com: JufDanielle, 19 aug. 2016. Duidelijke uiteenzetting over DNA, mRNA, transcriptie en translatie.
[https://www.youtube.com/watch?v=cBQV3omYA-g Genetica 2: celdeling en erfelijkheid]. Youtube.com: JufDanielle, 19 aug. 2016. Duidelijke uiteenzetting over replicatie, mutatie, celdeling en erfelijkheid.
[https://www.youtube.com/watch?v=hY_IGPkWh-s Van DNA naar eiwit: transcriptie en translatie.] Youtube.com: JufDanielle, 14 sept. 2018. Duidelijke uiteenzetting over de productie van eiwitten op grond van de informatie in het DNA.
== Voetnoot ==
|