k
→Voetnoten
k (→Voetnoten) |
|||
| (20 tussenliggende versies door dezelfde gebruiker niet weergegeven) | |||
Regel 1:
'''Paulus''', vóór zijn bekering een verwoed vervolger van de christenen, was één van de [[Apostel|apostelen]],
<blockquote>''Hnd 9:15 ... deze is Mij een uitverkoren vat om mijn naam te dragen zowel voor volken als koningen en zonen van Israel; ''(TELOS)</blockquote>
[[Bestand:Paulus en Thekla fresco te Efeze.jpg|miniatuur|590x590px|Paulus afgebeeld op de wand in een grot te [[Efeze]] (5e of 6e eeuw).]]
== Taak ==
Hem was in het bijzonder 'het evangelie van de onbesnedenen' toevertrouwd, zoals aan Petrus dat van de besnedenen (= Joden). <blockquote>''Ga 2:7 integendeel echter, toen zij zagen dat aan mij het evangelie van de onbesnedenen was toevertrouwd, zoals aan Petrus dat van de besnedenen (Telos)''</blockquote><blockquote>''Ro 15:15 ... de genade die mij door God gegeven is, Ro 15:16 dat ik dienaar van Christus Jezus zou zijn voor de volken, om het evangelie van God priesterlijk te bedienen, ... (Telos)''</blockquote>
== Naam ==
Paulus heette vóór zijn bekering Saulus, Saul (Hand. 7:58; 8:1, 3; 9:1, 8, 11, 19, 22, 24; enz). Het Griekse woord ''Saulos'' betekent: "gewenst, verlangd". De naam Paulus betekent “klein” of “gering”. Hij, die de gemeente van God had vervolgd, christenen "overal in de synagogen", "in alle synagogen" had gestraft, gevangen genomen en [[Geselen|gegeseld]] (Hand. 22:19; 25:11), noemde zichzelf 'de allergeringste van alle heiligen' (Ef. 3:8).
<blockquote>''Efe 3:8 Mij, <u>de allergeringste van alle heiligen</u>, is deze genade gegeven om de onnaspeurlijke rijkdom van Christus onder de volken te verkondigen, (TELOS)''</blockquote>Door de genade en kracht van God werd hij echter een krachtig verkondiger van Jezus (Hand. 9:22) en een belangrijk apostel.
Regel 11 ⟶ 15:
== Vóór zijn bekering ==
Paulus was een Israëliet uit de stam van Benjamin (Fil. 3 :5). Hij was geboren in Tarsus (Hand. 22:3), de hoofdstad van de Romeinse provincie [[Cilicië]]. "''Ik ben ... een Joods man uit Tarsus, een burger van een niet onvermaarde stad in Cilicië''" (Hand. 21:39; vgl. Hand 23:34). Hij had een zus die een zoon had (Hand. 23:16). Evenals zijn vader bezat hij het Romeinse burgerrecht. Paulus kende Grieks (Hand. 21:37-38) en Hebreeuws (Hand. 21:40-22:1).
Al vroeg werd hij naar Jeruzalem gezonden, om onder de beroemde wetgeleerde [[Gamaliël I|Gamaliël]] de joodse Wet te bestuderen. Hij werd
<blockquote>''Hnd 22:3 Ik ben een Joods man, geboren in Tarsus in Cilicie, maar opgevoed in deze stad, aan de voet van Gamaliel onderwezen naar de gestrengheid van de voorvaderlijke wet, en ik was een ijveraar voor God, zoals u allen vandaag bent; (TELOS)''</blockquote>
Saulus was een vijand van allen die hij hield voor vijanden der Wet. Daarom haatte deze Schriftgeleerde uit de school van de Farizeeër Gamaliël de volgelingen van Jezus en had een welbehagen in Stefanus’ steniging (Hand. 7:58; 8:1)
== Zendingsreizen ==
De apostolische taak heeft Paulus volbracht door zijn drie grote zendingsreizen (Hand. 13–20) èn door de zendbrieven die hij schreef. Paulus moest op zijn zendingsreizen (zie hieronder) veel lijden voor de naam van de Heer Jezus (Hand 9:16)
== Brieven van Paulus ==
Regel 35 ⟶ 39:
== De geschiedenis van Paulus vanaf zijn bekering ==
De geschiedenis van Paulus vanaf zijn bekering wordt hieronder naar
'''Ca. 36'''<ref>Jaar 37 volgens Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''.
Hij verkondigt aan Jood en heiden het evangelie. Tegenover koning Agrippa verklaarde hij later: <blockquote>''Hnd 26:20 maar ik heb eerst hun die in Damaskus en in Jeruzalem waren en in het hele land van Judea en aan de volken verkondigd, dat zij berouw moesten hebben en zich tot God bekeren en werken doen, de bekering waardig. (TELOS)''</blockquote>[[Bestand:Paulus bekering en vroege dienst (Access Foundation).jpg|miniatuur|1247x1247px|''Paulus' bekering en vroege dienst.''|geen]]Hij gaat naar Arabië en keert vandaar naar Damaskus terug, en vlucht uit Damaskus. Gal. 1 : 17.
'''Ca. 39'''
'''Ca. 40-43.''' Saulus predikt het Evangelie in Syrië en
Barnabas brengt Saulus van Tarsus naar Antiochië<ref>Jaar 44 volgens Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 469. </ref>, waar zij een jaar blijven vóór de hongersnood. Hand. 11: 25, 26.
'''Ca. 44'''. Paulus en Barnabas reizen naar Jeruzalem. Paulus' ''tweede'' bezoek te [[Jeruzalem]] om de collecte over te brengen. Hand. 11: 30.
'''Ca. 45.''' Paulus' terugkeer naar Antiochië. Hand. 12: 25. Petrus komt er ook (Gal. 1:11). Paulus berispt hem om zijn door vrees ingegeven huichelachtig gedrag ten aanzien van Joodse christenen uit Jeruzalem (Gal. 1:11v).
=== Eerste zendingsreis ===
'''Ca. 46-49'''<ref>Jaren 45-50 volgens Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 469. </ref>, Paulus' eerste zendings- of evangeliereis, met Barnabas. Zij gaan naar Cyprus, Antiochië in Pisidië, Iconië, Lystre en Derbe, en keren door dezelfde plaatsen naar Antiochië terug. De route van de reis wordt hieronder aangegeven: [[Bestand:Paulus eerste zendingsreis-Access Foundation.jpg|miniatuur|1024x1024px|''Paulus' eerste zendingsreis''|geen]]{{Eerste zendingsreis van Paulus}}
'''45, 46'''<ref name=":1">Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 469. </ref>'''.''' Prediking in Cyprus.
'''47<ref name=":1" />.''' Paulus in Perge, Antiochië in Pisidië en omstreken.
'''48, 49<ref name=":1" />.''' Paulus in Iconium en omstreken.
'''50<ref name=":1" />.''' Paulus in Lystre, Derbe en omstreken. Terugkeer door zendingsgebied naar Antiochië.
Na hun terugkeer blijven Paulus en Barnabas lange tijd te Antiochië, en worden vandaar naar Jeruzalem gezonden over de kwestie van de besnijdenis en het onderhouden van de Wet. Hand. 13, 14, 15: 1, 2.
{{Tijdbalk Israël en Gemeente 0-49}}
'''Ca. 50'''<ref>Dr. ir. J. de Graaf e.a. (red.), ''Tekst voor Tekst; de Heilige Schrift kort verklaard en toegelicht'' (Boekencentrum, 1987), commentaar bij Gal. 2:1-10, stelt de vergadering van Hand. 15 omstreeks 48 na Chr. en noemt het bezoek van Paulus aan Jeruzalem zijn tweede bezoek. </ref><ref>Jaar 51 was het concilie der apostelen, aldus Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 469. </ref>'''.''' Paulus' ''derde'' bezoek te Jeruzalem met Barnabas, 14 jaar na zijn bekering, Gal. 2: 1. Hij neemt Titus mee (Gal. 2:1). In Jeruzalem stelt hij het evangelie voor dat hij onder de volken predikt (Gal. 2:2, 7). Barnabas is daarbij (Gal. 2:9). Vergadering te Jeruzalem, Hand. 15. De dienst van Paulus wordt erkend door Jakobus (de broer van Jezus), [[Kefas]] (Petrus) en [[Johannes (apostel)|Johannes]], steunpilaren van de gemeente te Jeruzalem. Paulus en Barnabas keren naar Antiochië terug met Judas en Silas, Hand. 15: 30—35. Spoedig daarop zal Paulus zijn tweede zendingsreis ondernemen.
=== Tweede zendingsreis (ca. 51-54) ===
'''Ca. 51-54'''<ref>H.C. Voorhoeve Jzn, ''Vragen ter Beantwoording over de Bijbelsche Geschiedenis''. 's Gravenhage: H.C. Voorhoeve Jzn, 1890, tweede druk 1903. Fréderic Krop, ''De prediking der apostelen'' (1902) dateert de tweede zendingsreis in de jaren 52 - 54.</ref>'''.''' Paulus' tweede evangeliereis, met Silas, Timotheüs en
Deze keer werd hij niet vergezeld door Barnabas, die Johannes Marcus mee wilde nemen tegen de zin van de apostel, maar door Silas en Timótheüs, dien hij te [[Lystra]] ontmoette.
De route van de tweede zendingsreis is hieronder aangewezen:[[Bestand:Paulus tweede zendingsreis-Access Foundation.jpg|miniatuur|1024x1024px|''Paulus' tweede zendingsreis'' (Hand. 15:36-18:22)|geen]]{{Tweede zendingsreis van Paulus}}
'''51, 52'''<ref name=":1" />'''.''' Reis door Klein-Azië naar Troas: Paulus trekt van Antiochië naar Cilicië, Derbe, Lystre, Frygië, Galatië en Troas. In Troas scheept hij zich, gehoor gevend aan Gods roepstem, naar Macedonië in (Hand. 15
'''ca. 52.''' Eerste prediking van het evangelie in Europa. Hand. 16.
In het begin van het jaar 52<ref name=":1" />, te [[Filippi]], ondergaan Paulus en Silas de stokslagen-straf en worden voor enige tijd in de gevangenis gezet.
In de zomer van 52, te [[Thessalonika]], kopen de Joden een bende deugnieten om, om onrust in de stad te stoken tegen Paulus.
In [[Berea|Beréa]] schijnt het christendom grote vorderingen te hebben gemaakt. Silas en Timótheüs blijven er, terwijl Paulus zijn reis voortzet naar het zuiden.
Op de [[Areopagus|Areópagus]] in [[Athene]], in de zomer van 52<ref name=":1" />, houdt Paulus een beroemde redevoering voor een aantal Griekse wijsgeren. Vanuit Athene zendt hij Timotheüs naar de gelovigen in Thessalonika, omdat wij heel graag wilde hoe het met hen, die verdrukt werden, gesteld was en om hen te doen versterken en te doen vermanen aangaande hun geloof (1 Thess. 3:1v).
Te [[Korinthe (stad)|Korinthe]], in oktober 52 daar aangekomen<ref name=":1" />, had Paulus meer succes dan in Athene. Hij bleef er anderhalf jaar, van oktober 52 tot maart 54<ref name=":1" />. De Joden weliswaar verdreven hem uit de synagoge, maar hij wendde zich daarop tot de heidenen en door zijn dienst ontstond in hun midden een van de meest bloeiende gemeenten in de christelijke oudheid. Hij ontvangt Timotheüs, die uit Thessalonika terugkeert, en schrijft te Korinthe de [[1 Thessalonicenzen|eerste brief aan de Thessalonikers]].
'''ca. 53'''. Paulus schrijft in Korinthe de [[Tweede brief van Paulus aan de Thessalonicenzen|tweede brief aan de Thessalonikers]].
'''54.''' Paulus verlaat in maart<ref name=":1" /> Korinthe, en gaat naar Efeze. Hand. 18: 18, 19. In april<ref name=":1" /> arriveert hij in Jeruzalem. Paulus' bezoek aan Jeruzalem was zijn ''vierde,'' op het feest. In mei<ref name=":1" /> keert hij in Antiochië terug. Hand. 18: 21, 22. Hij ontmoet er de apostel Petrus<ref name=":1" />.
=== Derde zendingsreis (ca. 54-58) ===
'''ca. 54-58'''<ref>54-59 volgens Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 469.</ref>'''.''' Paulus' derde evangeliereis. De route van de derde zendingsreis is hieronder aangewezen:[[Bestand:Paulus derde zendingsreis-Access Foundation.jpg|miniatuur|1024x1024px|''Paulus' derde zendingsreis.''|geen]]{{Derde zendingsreis van Paulus}}
'''54.''' In juni vertrekt hij van Antiochië. In de zomer<ref name=":1" /> reist hij door Galatië en Frygië naar Efeze. In september<ref name=":1" /> komt hij in Efeze aan, waar hij 2 jaar en 3 maanden blijft. Hand. 18: 23; 19: 1-10. Van oktober tot december predikt hij in de synagoge<ref name=":1" />, Hand. 19:8.
'''55, 56'''<ref name=":0" />'''.''' Paulus predikt in de vergaderzaal van Tyrannus. Verbreiding van het evangelie door de gehele provincie.
Hij schrijft de [[brief aan de Galaten]].
'''Ca. 57'''<ref>Het jaar 57 volgens Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 470.</ref>. In het begin van het jaar 57<ref name=":0" /> zendt Paulus zijn medearbeiders Timotheüs en Erastus naar Macedonië, Hand. 19:22. Van januari tot oktober<ref name=":0" /> is Paulus alleen met Aquila en Priscilla te Efeze.
In de lente schrijft schrijft hij te Efeze de [[Eerste brief aan de Korinthiërs]].
Het oproer te Efeze. Paulus gaat naar Macedonië. Hand 19 en 20: 1.
In de herfst schrijft Paulus in Macedonië de [[Tweede brief aan de Korinthiërs]]. 2 Kor. 1: 8; 2: 13, 14; 7: 5; 8: 1; 9: 1. — Paulus bezoekt Illyrië en gaat naar Korinthe, waar hij overwintert<ref>Volgens Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 70.</ref>. Rom. 15: 19; 1 Kor. 16: 6.
'''58-59'''<ref name=":0" />'''.''' Van december 58 tot februari 59 verblijft Paulus in Korinthe.
'''Ca. 58.''' Paulus schrijft te Korinthe de [[brief aan de Romeinen]]. Rom. 15: 25-28; 16: 21-23; Hand. 20: 4.
'''59<ref name=":0" />.''' ''Maart - juni''<ref name=":0" />''.'' Paulus verlaat Korinthe, reist door Macedonië, zeilt van Filippi, predikt te Troas, neemt afscheid van de ouderlingen te Miléte, bezoekt Tyrus en Caesaréa. Hand. 20 en 21: 1—14.
=== Gevangenschap (ca. 58 - 62 / 59 - 64) ===
Paulus in gevangenschap gedurende 4½ jaar.
'''Ca. 58-60.''' Paulus' ''vijfde'' bezoek te Jeruzalem vóór Pinksteren.
'''59'''<ref name=":0" />'''.''' In juni<ref name=":0" /> wordt hij in de tempel gevangen genomen, voor Ananias en de Joodse raad gebracht, en eindelijk door Lysias naar Caesaréa gezonden
'''59-61.''' Van juni 59 tot september 61<ref name=":0" /> zit Paulus twee jaren in de gevangenis te Caesarea. Hand. 21: 15-40; 22, 23 en 24.
'''Ca. 60.''' Paulus wordt gehoord door Felix en Festus. Hij beroept zich op de Keizer. Hij verantwoordt zich voor koning Agrippa en Bernice en de mannen van Caesaréa. Hand. 25 en 26.
'''61-62'''<ref name=":0" />'''.''' Van september 61 tot begin 62<ref name=":0" /> reist Paulus als gevangene naar Rome.
Hieronder wordt zijn reis naar Rome aangeduid: [[Bestand:Paulus reis naar Rome-Access Foundation.jpg|miniatuur|1024x1024px|''Paulus' reis naar Rome.''|geen]]{{Reis van Paulus naar Rome}}
''Herfst'': Paulus wordt ingescheept naar Italië.
''Winter'': Schipbreuk te Malta. Hand. 27 en 28: 1-15.
Zie [[Reis van Paulus naar Rome]] voor het hoofdartikel.
'''Ca. 61'''<ref>Het jaar 62 volgens Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 470.</ref>'''.''' ''Lente:'' Aankomst te Rome, de hoofdstad van het Romeinse rijk, waar hij twee jaar - volgens L. Schneller<ref name=":0" /> van het voorjaar van 61/62 tot het voorjaar van 64 - gevangen in zijn eigen gehuurde woning blijft. Hand. 28: 16 en 30. Het boek Handelingen eindigt met dat verblijf van Paulus in Rome. <blockquote>''Hnd 28:30 Hij nu bleef twee hele jaren in zijn eigen huurwoning, en hij ontving allen die bij hem binnenkwamen, Hnd 28:31 predikte het koninkrijk van God en leerde aangaande de Heer Jezus Christus met alle vrijmoedigheid, ongehinderd. (Telos)''</blockquote>Wat daarna gebeurt wordt in dit Bijbelboek niet beschreven, en moeten wij ontlenen aan de geschriften van Paulus.
'''Ca. 62.''' ''Lente:'' Paulus schrijft de brieven aan [[Filémon (persoon)|Filémon]], de [[Brief aan de Kolossers|Kolossers]] en de [[Brief aan de Efeziërs|Efeziërs]]. Filém. 1; Kol. 4: 10; Ef. 4: 1. — ''Herfst:'' Hij schrijft de [[brief aan de Filippiërs]]. Fil. 1 : 12, 13.
Sommigen menen dat Paulus tweemaal gevangen heeft gezeten in Rome. Volgens Ludwig Schneller<ref name=":0" /> was de eerste gevangenschap van hetvoorjaar van 62 tot het voorjaar van 64, en de tweede gevangenschap in het jaar 67.
De jaren van Paulus' gevangenschap te Rome, al of niet onderbroken door een periode van vrijheid, behoren wellicht tot de droevigste van zijn leven. Wel
Kort na zijn aankomst te Rome
''Flp 2:19 Maar ik hoop in de Heer Jezus Timotheus spoedig naar u toe te zenden, opdat ook ik welgemoed mag zijn als ik uw omstandigheden weet. Flp 2:20 Want ik heb niemand van gelijke gezindheid als hij, die zo trouw uw belangen zal behartigen, Flp 2:21 want allen zoeken hun eigen belang, niet dat van Jezus Christus. Flp 2:22 En u kent zijn beproefdheid, dat hij, zoals een kind zijn vader, met mij in het evangelie heeft gediend.'' (Telos)
=== Laatste jaren (63 - 64/67) ===
'''Ca. 63'''<ref>Het jaar 64 volgens Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 470.</ref>'''.''' ''Lente''<ref>In maart volgens volgens Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. (Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898), blz. 470.</ref>'':'' Paulus wordt vrijgelaten uit gevangenschap, Hebr. 13: 23.
Hij schrijft de [[Hebreeënbrief|brief aan de Hebreeën]] (of hij de auteur is, is onzeker).
Paulus doet nog een reis, van plan zijnde Klein-Azië en Griekenland te bezoeken. Filémon : 22; Fil. 2 : 24.
===
Paulus reist naar Kreta, Macedonië, Klein-Azië en Spanje.
'''Ca. 64.''' Paulus bezoekt [[Kreta]], waar hij Titus achterlaat, terwijl hij Timotheüs vermaant te Efeze te blijven. 1 Tim. 1: 3; Tit. 1: 5.
Hij schrijft de [[Eerste brief aan Timotheüs]] en de [[Titusbrief|brief aan Titus]].
'''Ca. 64-67.''' Paulus heeft plan te [[Nikópolis]] te overwinteren. Titus 3: 12. Hij bezoekt [[Troas]], [[Korinthe]] en [[Miléte]]. 2 Timotheüs 4: 13, 20.
'''67.''' Hij wordt gevangen genomen en naar [[Rome]] gezonden. Door allen verlaten, alleen met Lukas bij zich, zit hij te Rome. Hij schrijft de [[tweede brief aan Timotheüs]], waarschijnlijk kort vóór zijn dood. 2 Tim. 4: 5—8. Deze brief is een afscheidsbrief. Hij schrijft daarin: [[Bestand:Saint Paul's martyrdom.jpg|miniatuur|549x549px|''De martelaarsdood van Paulus. Afbeelding door Hendrick Goltzius (1558–1617)'']]
<blockquote>''2Ti 4:6 Want ik word al als een drankoffer uitgegoten en de tijd van mijn heengaan is aangebroken. 2Ti 4:7 Ik heb de goede strijd gestreden, ik heb de loop geeindigd, ik heb het geloof behouden. 2Ti 4:8 Overigens is voor mij de kroon van de gerechtigheid weggelegd, die de Heer, de rechtvaardige Rechter, mij in die dag zal geven; en niet alleen mij, maar ook allen die zijn verschijning hebben liefgehad.'' (TELOS)</blockquote>'''Ca. 64/67.''' Paulus sterft de [[Martelaar|marteldood]]. Volgens de overlevering stierf de apostel te Rome door [[onthoofding]], in het jaar 64 of 67 na Christus<ref>Afhankelijk of men alleen één gevangenschap of twee gevangenschappen in Rome aanneemt. </ref>. Bijna algemeen gelooft men dat de apostel onder keizer Nero tijdens de grote vervolging van het jaar 64, het leven verloor<ref>Fréderic Krop, ''De prediking der apostelen'' (1902), blz. 21.</ref><ref>Tacitus, ''Hist''. 15.41v</ref>. Volgens [[Tertullianus]] is Paulus als Romeins burger met het zwaard werd gedood<ref>''De Praescr.'' 36.</ref>.
{{Tijdbalk Israël en Gemeente 50-99}}
== Meer informatie ==
F. F. Bruce, ''In de voetsporen van de apostel Paulus''. Kampen: Kok, 1995. ISBN: 90-242-2419-5. 64 pagina's.
L. Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898. Pagina's: 470. Prachtig geschreven geschiedenis van de reizen van de apostel Paulus, met veel aandacht voor de natuurlijke en sociale omgevingen waarin Paulus kwam.
H.S.S. Kuyper, [http://www.delpher.nl/nl/boeken/view?identifier=MMUBL07%3A000001093 Paulus; loopbaan, levenswerk en lijdensweg]. Zwolle: La Rivière en Voorhoeve, 1919. Omvang: 184 blz.
Johan Schep, [https://www.youtube.com/watch?v=gtX5KsNYo8o&t=25m16s De bekering van Paulus]. Youtube.com: United7.tv, 24 aug. 2020. Toespraak over het oude leven van Paulus vóór zijn bekering en over zijn bekering. Duur: 46 min.
== Bronnen ==
C. Lindeboom, ''Bijbelgids, of Handleiding tot het verkrijgen van Bijbelkennis'' (Middelburg: Stichting de Gihonbron, 2009; bewerking door J. Pluimers van de uitgave uit 1929), blz. 72. Hieruit is, onder toestemming, op 2 dec. 2012 tekst gebruikt.
Ludwig Schneller, ''Opdat allen Hem kennen! De Apostel Paulus nagereisd van Antiochië tot Rome''. Utrecht: C.H.E. Breijer, 1898. De tijdtafel op blz. 469-470 is onder wijziging verwerkt op 23 nov. 2023.
==
[[Categorie:Martelaar]]
| |||