Beeldenstorm
De beeldenstorm was de grootscheepse vernieling van heiligenbeelden, schilderijen, altaren, doopvonten en andere religieuze voorwerpen in Roomskatholieke kerken en kloosters in verschillende landen en plaatsen in de beginfase van de Reformatie, in de 16 eeuw. Een beeldenstorm was er in 1522 te Wittenberg, in 1523 te Zürich, in 1530 te Kopenhagen, in 1534 te Münster, in 1535 te Genève, in 1537 te Augsburg, in 1559 in Schotland en ten slotte in 1566 in Frankrijk en de Nederlanden.
Bij deze zestiende-eeuwse beeldenstormen vernielden of roofden woedende menigten de inventaris en bibliotheek van honderden katholieke kerken, kapellen, abdijen en kloosters.
Begin en verspreiding in de Lage Landen
De beeldenstormen in de Lage Landen vonden plaats tussen 10 augustus en oktober 1566. Het begon in Zuidwest-Vlaanderen tussen de Leie en de zee. Een wilde menigte, voorzien van stokken, bijlen, hamers, ladders en touwen, drong de kerken en de kloosters binnen, wierp zich als bezetenen op de beelden, de muurschilderingen, de altaren, doopvonten, reliekhouders, koorgestoelten, kansels, orgels, kelken, schilderijen, missalen en gewaden. Alleen in Vlaanderen werden op deze wijze in drie of vier dagen meer dan 400 kerken geschonden en geplunderd.
Veel met religieuze voorstellingen beschilderd stucwerk aan de wanden werd vernield. Een zeer groot aantal boeken ging verloren. Zo werd bijvoorbeeld op 22 augustus 1566 de volledige bibliotheek van het Dominicanenklooster Het Pand te Gent in de rivier de Leie gegooid, waarna men droogvoets de oversteek kon maken.
Als een lopend vuur plantte zich deze beweging voort. Ook in Antwerpen werden de hartstochten ontvlamd. Bij een processie door de straten riep iemand: „De timmermansvrouw heeft heden haar laatste bruiloft gevierd". En de volgende dag barstte ook in de Scheldestad de beeldbreking los. Een bende gemeen volk stak waarschijnlijk naar Vlissingen over en zo woedde ook in de Noordelijke Nederlanden de orkaan, zij het met getemperde kracht.
Oorzaken. Steeds heeft men gevraagd: „Wie waren toch de aanstichters van deze furie?" De Roomse geschiedschrijvers wezen steeds de verbonden edelen en de consistories (predikanten, ouderlingen en diakenen van de Gereformeerde gemeenten) als de schuldigen aan.
De verbazende snelheid, waarmede de beweging om zich heen greep, deed een sterk vermoeden rijzen, dat ze berustte op een van te voren georganiseerd plan. Toch is dit vermoeden waarschijnlijk onjuist. Door de beeldenstorm werd immers aan de zaak der Gereformeerden een onberekenbare schade toegebracht. Het gepeupel, dat vooral in Vlaanderen wegens het kwijnen van de industrie en de duurte muitziek was, kwam zich een ogenblik bij het Protestantisme voegen, om met piek en knuppel rond te lopen en „leve de Geuzen" te roepen. Veel moet op rekening van dat gepeupel geschreven worden.
De predikanten meenden, dat niet het volk, maar de Overheid geroepen was de beelden weg te nemen. Toch school in hun felle prediking tegen de broodgod (de ouwel) en de beeldendienst ontegenzeggelijk een aanleiding tot de beeldbreking. De predikanten zagen daarom in de beeldenstorm wel een fout, maar geen misdaad.
Dat sommige predikanten onder de beeldenstormers gevonden werden, moet misschien verklaard worden uit de angst, dat het volk van kwaad tot erger zou komen; reeds nu werd geplunderd en gestolen. De beeldenstorm was in 't algemeen een spontane beweging en een noodzakelijk gevolg van de situatie der geesten; niet de systematische uitvoering van een bepaald plan.
Gevolg. Vooral de vernielingen in de Lage Landen raasden als een storm door de bisdommen. Mede als gevolg van de beeldenstorm werden de tegenstellingen verscherpt en deze tegenstellingen leidden indirect tot het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog en het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Bronnen
Christelijke Encyclopaedie voor het Nederlandsche Volk (Kampen: Kok, 1925-1931) s.v. Beeldenstorm. Hieruit is op 10 aug. 2016 tekst genomen en verwerkt.
Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal (13e uitgave), digitale versie, jaar 2000.
Beeldenstorm, artikel op Wikipedia.nl, geraadpleegd 18 aug. 2016. Enige tekst hiervan is verwerkt.