Dirk Arie van den Bosch

Dirk Arie van den Bosch (1884 - 1942) was een bekende Haagse predikant, die door de Nazi's werd gearresteerd en in kamp Amersfoort overleed. Hij was een populaire kanselprediker en de eerste hervormde predikant die slachtoffer werd van de naziterreur.

Geboorte en opleiding

Dirk Arie van den Bosch werd op 23 oktober 1884 in Hazerswoude, een dorp in de provincie Zuid-Holland, geboren. Zijn vader was Cornelis van den Bosch, veehouder, en zijn moeder Antje Oppelaar. Hij bezocht het gymnasium te Leiden en studeerde vanaf 1905 theologie aan de Rijksuniversiteit aldaar, om in 1910 kandidaat te worden in Noord-Holland.

Predikant

Op 4 september 1910 jaar werd hij bevestigd in het ambt van predikant in zijn eerste gemeente te Nieuw-Vennep, Noord-Holland. Hij aanvaardde zijn ambt met een toespraak over 1 Cor. 9:16.

In dat jaar 1910 trouwde hij op 25-jarige leeftijd met Catriena Cornelia Maria Fortgens (geb. 7 dec 1882). Zij kregen drie kinderen. Dirk was 28 jaar oud, toen zijn eerste kind, Annie Maria Catriena, werd geboren op 25 november 1912 te Nieuw-Vennep.

In 1914 vertrok hij naar Stedum, welke standplaats hij in 1916 met de residentie (Den Haag) verwisselde, waar hij op 13 februari intrede deed als opvolger van W. A. Zeydner.

Van den Bosch was een aanhanger van de confessionele richting, die gekant was tegen de invloed van vrijzinnigheid in de Hervormde Kerk.

Hij was een populaire Hervormd predikant in Den Haag. Reeds in zijn eerste gemeenten vielen zijn uitzonderlijke kanselgaven op. Zijn woordkeus was trefzeker en zijn taal beeldrijk. Hij vertolkte het evangelie met een op de toehoorder gericht appèl. Zijn preken trokken talloze mensen, vooral uit het eenvoudige volk en daaronder vele buitenkerkelijken. Vanwege zijn predikerstalent en invloed werd hij wel „de Haagse Spurgeon" genoemd.

Hij legde zich ook met hart en ziel op de pastorale arbeid toe. Hij had een dynamische, oprechte en spontane natuur. Hij hield zich niet rechtstreeks met sociale en politieke vragen bezig. Hij verdiepte zich wel in de religieuze bewegingen van zijn tijd, zoals bleek uit zijn publikatie over de Buchman-beweging in "Stemmen des Tijds".

Van den Bosch (links, met de handen over elkaar) aanwezig bij het leggen van de eerste steen van de Oranjekerk door Koningin Wilhelmina op 16 maart 1935.

Zijn Haagse gemeente — een grote volkswijk — wist hij te bewegen tot de „één-uur-loonaktie" om de bouw van de Julianakerk mogelijk te maken. De nieuwe kerk werd op 8 april 1926 door hem gewijd voor haar bestemming.

In 1935 vierde hij zijn zilveren (25-jarig) ambtsjubileum. Een krant noemde hem "een van de meest bekende Haagse hervormde predikanten" en schreef:

  De jubilaris is in breede kringen een vooraanstaand figuur. Hij maakt o.m. deel uit van het hoofdbestuur van de Ned. Chr. Radio Vereeniging, alsook van dat van de Utrechtsche Zendingsvereeniging, terwijl hij ook deel heeft uitgemaakt van het hoofdbestuur van de Nat. Ver. "Pro Rego". Voorts  heeft ds. v. d. Bosch zitting in het bestuur van de Prov. Commissie van de Confessioneele Vereeniging in Zuid-Holland en is hij in zijn woonplaats voorzitter van het bestuur van het Chr. Mil. Tehuis en van den Een-uur-loon-bond, wiens activiteit den bouw van de Julianakerk verzekerde, waarvoor H.K.H. Prinses Juliana voor enkele jaren den eersten steen legde.  
   In Den Haag is wijk 2 aan de. zorgen van den jubilaris, die in „Rehoboth" zijn wijkgebouw heeft, toevertrouwd. Van de hand van den jubilaris verschenen enkele preeken in druk, terwijl hij ook schreef in het bekende tijdschrift "Stemmen des Tijds" (over de Buchmannbeweging). Tevens redigeert hij een eigen wijkblad „De Rehoboth-bode", dat iedere maand het licht ziet. Ds. v. d. Bosch is een zeer populair prediker die nog elken Zondag groote scharen om zijn kansel vereenigt. Man van groote welsprekendheid is hij in den lande een bekende redenaar voor winterlezingen etc.

Met de jodenzendeling Johannes Rottenberg e.a. zette hij zich in voor de zending onder de joden; hij veroordeelde fel, ook van de kansel, de jodenvervolging. Op 10 mei 1940 viel het antisemitische Nazi-Duitsland Nederland binnen. Op 26 juni 1940 opende Van den Bosch een zendingshuis voor Joden aan de De Ruyterstraat. Het huis was de verwezenlijking van Rottenberg: een christelijk leerhuis, waar hij samen met zijn Joodse volksgenoten de Schriften kon bestuderen en waar gedoopte Joden konden worden opgeleid voor het zendingswerk. Het huis behoorde aan de “Nederlandsche Vereeniging voor Zending onder Israël, genaamd Elim”.

Op 4 sept. 1940 vierde Van den Bosch zijn 30-jarig ambtsjubileum. Dezelfde krant berichtte over de jubilaris:

Ds. v. d. Bosch is in breede kringen een vooraanstaand figuur. Zoo maakt hij o.a. deel uit van het hoofdbestuur van de Ned. Chr. Radio Vereeniging, waarvan hij vice-voorzitter is en van het hoofdbestuur van de Utrechtsche Zendingsvereeniging. In zijn woonplaats is hij voorzitter van het Chr. Mil. Tehuis en van den Een-uur-loon-bond, wiens activiteit den bouw van de Julianakerk verzekerde. In de residentie is wijk II aan de zorgen van ds. v. d. Bosch, die in „Rehoboth" zijn wijkgebouw heeft, toevertrouwd. Van de wijkvereeniging „Draagt elkanders lasten" is hij eere-voorzitter. Ds. v. d. Bosch is een zeer populair prediker, die elken Zondag groote scharen om zijn kansel vereenigt.

Arrestatie en dood

Op verzoek van de uitgever Gebroeders Zomer en Keuning’s te Wageningen schreef hij een boekje, dat in november 1940 uitkwam onder de titel 666, Het getal eens menschen. Als een der eerste predikanten in de bezettingstijd werd Van den Bosch op 11 december 1940 onder het mom van een voorlopig verhoor gevangen gezet, eerst te Scheveningen. Volgens de SS had Van den Bosch met zijn boek Hitler beledigd. Hij werd verhoord over de bovengenoemde passage, over zijn houding tegenover de koningin, de joden, het nationaal-socialisme en de Duitsers. Hierop volgde het bevel tot inhechtenisneming van de kant van de Gestapo te Berlijn „wegens zijn fanatieke vijandige houding jegens de Duitsers". Het boek werd verboden. In het boek legde de schrijver juist uit dat dat het niet Bijbels was om de naam Hitler (of Mohammed, Napoleon enz.) te herleiden uit de naam van het beest 666. Hoewel de bezetter niet hard kon maken dat hij de wet zou hebben overtreden, achtten zij zijn woorden en invloed gevaarlijk. Al voor 1940 had de SS deze predikant op het oog vanwege zijn kritiek op de nazi’s en hun Jodenhaat. De pogingen van verschillende zijden gedaan om hem vrij te krijgen, waren vergeefs.

Op 10 juni 1941 verbood de Duitse bezetter het werk van Elim. Het door Van den Bosch geopende zendingshuis in de De Ruyterstraat werd in beslag genomen en leeggeroofd.

Overlijdensadvertentie in het Leids Dagblad, 27 maart 1942.

Na een verblijf in het `Oranjehotel´ te Scheveningen (11 december 1940 - 28 oktober/december 1941) kwam Van den Bosch terecht in het concentratiekamp Amersfoort in Oud-Leusden, ten zuiden van Amersfoort. Daar hield hij 's zondags clandestien bijbelinleidingen en kerkdiensten voor 100 à 150 personen. Hij bleek een grote morele steun te zijn voor de gevangenen. Sinds januari 1942 vormde hij er een „noodgemeente". Sommige van zijn preken zijn later uitgegeven onder de titel Zie het Lam Gods.

Door de slechte leefomstandigheden liep hij dysenterie en een kaakontsteking op en hieraan overleed hij uiteindelijk op 20 maart 1942 in de ziekenzaal van het concentratiekamp; hij was 57 jaar oud. De overlijdensadvertentie zei dat hij "den Kruisbanier tot in Gods handen dragen" mocht (zie afbeelding). Zijn lichaam werd in alle stilte ter aarde besteld op de Gemeentelijke Begraafplaats Rusthof te Amersfoort, vak IX, grafnummer 297.

Twee maanden eerder, op 19 januari 1942, was Johannes Rottenberg gearresteerd en afgevoerd naar het concentratiekamp Amersfoort. Op 16 juni van dat jaar bezweek ook hij, in het Duitse Mauthausen, onder de mishandelingen hem aangedaan.

Posthuum eerbetoon

Na de oorlog werd Van den Bosch op 7 mei 1946 postuum het Verzetskruis toegekend. Op 15 juli 1946 overleed zijn vrouw in Den Haag; zij bereikte de leeftijd van 63 jaar. Hun dochter Annie overleed in 1998.

De Duinzichtkerk heeft een prachtig gebrandschilderd raam ter ere van Van den Bosch. Op het raam is hij afgebeeld als wijzend op het getal 666.

In Den Haag is tot zijn nagedachtenis een gedenksteen aangebracht in de Grote of Sint-Jacobskerk en in de gemeenten Hazerswoude, Rijswijk (Zuid-Holland) en Zwijndrecht zijn straten naar hem vernoemd. In de protestantse Duinzichtkerk te Den Haag is een gebrandschilderd raam aangebracht ter ere van de predikant (zie foto).

Dankbetuiging in het Leidsdch Dagblad, 2 mei 1942. De woorden van Filipp. 1:12-14 zijn: En ik wil, dat gij weet, broeders, dat hetgeen aan mij [is] [geschied], meer tot bevordering van het Evangelie gekomen is; Alzo dat mijn banden in Christus openbaar geworden zijn in het ganse rechthuis, en aan alle anderen; En [dat] het meerder [deel] der broederen in den Heere, door mijn banden vertrouwen gekregen hebbende, overvloediger het Woord onbevreesd durven spreken.

Klaas de Jong schreef een boek over het getal 666, Inzicht in 666 en Mysterie Babylon, waarvan het eerste hoofdstuk gewijd is aan de uitleg van Van den Bosch. Op 3 mei 2015 werd aan een kleinzoon van de predikant een exemplaar van het boek overhandigd in de Duinzichtkerk. Auteur en uitgever Klaas De Jong haalde in zijn toespraak de opmerking van Van den Bosch uit diens opmerkte aan, dat er helaas meer aandacht was voor 666 en Hitler dan voor Jezus. Daarom besloot De Jong elk hoofdstuk van zijn boek te eindigen met de overwinning van Jezus, de Leeuw van Juda en het Lam.

Geschriften

Zijn publicaties zijn onder meer:

• Jona, gij en ik. Wageningen, Wageningen: H. Veenman & Zonen, 1937. Preken over het boek Jona.
• Met H. A. Wiersinga: Een woord tor de jongeren in Nederland. Moed houden (...), 's-Gravenhage, 1940.
• 666, het getal eens menschen. Wageningen, 1940
• Zie het Lam Gods. Drie preeken, gehouden in het concentratiekamp te Amersfoort. Amsterdam, 1945
• De blijde reis. Nagelaten preeken. Uitgegeven door A. C. van den Bosch, Wageningen 1947. 
• Bijdragen in verschillende bundels. o.a.:
• 'Waarom zending onder Israël', in: D.M. Blankhart e.a., De beteekenis der zending onder Israël. Zeven toespraken gehouden op Elim 's eerste jodenzendingsfeest in "Lommerrijk" te Hillegersberg op 14 aug. 1930 (Rotterdam, 1930), blz. 7-20.
• 'Twee kruisen', in: W. ten Boom e.a., Het ontwaken van het Joodsche volk ('s-Gravenhage, 1933), blz. 14-20. 
• 'De Buchmanbeweging'. In: Stille Stemmen. XIX (1930), blz. 389-410. 

Meer informatie

• A.M.C. van Lijnden - van den Bosch, Dominee D.A. van den Bosch, Wageningen, 1946. Geschreven door zijn dochter Annie.  

Bronnen

Dirk-Arie van den Bosch, Wikipedia.nl. tekst hiervan is verwerkt op 27 april 2017.

Biografisch Lexicon voor de geschiedenis van het Nederlands Protestantisme, deel 2 (1983), s.v. Bosch, Dirk Arie van den.