Complottheorie

Een complottheorie of samenzweringstheorie is een onbewezen theorie over een of meer veelal ongewenste gebeurtenissen die verklaard worden uit een complot (samenzwering).

Anders gezegd, een complottheorie is een onbewezen vermoeden dat een groep kwaadwillende mensen in het geheim immorele of zelfs criminele doelen nastreeft of een bepaald doel met een kwaad middel (bijvoorbeeld bedrog) nastreeft. Deze groep mensen krijgen de schuld van het kwaad dat de theorie verklaart.

Een complottheorie dient tot verklaring van een verontrustend of angstwekkend verschijnsel en leidt de reactie op dat verschijnsel.

Complottheorieën zijn altijd te verwachten in bange tijden. Bizarre situaties wekken bizarre geruchten.  

Een complottheorie kan voortkomen uit complotdenken.

Voorbeelden van een complottheorie:

• Keizer Nero heeft de grote brand van Rome (64 na Chr.) doen aansteken;
• De pest (dachten velen in de middeleeuwen, toen de pest uitbrak), is veroorzaakt door Joden die de watervoorziening hebben vergiftigd;
• De maanlandingen zijn in een tv-studio opgenomen;
• Overheden en de telefoonfabrikanten verzwijgen dat de straling van mobiele telefoons schadelijk is voor de hersenen;
• De aanslagen van 9 september 2001 in New York zijn bekokstoofd door de Amerikaanse president George Bush en de Amerikaanse inlichtingendienst CIA;
• China zit met voorbedachten rade achter de Covid-19-pandemie.

Er zijn ook complottheorieën over de Bijbel, Jezus of (een deel van) het christendom.

• Het christendom is tot stand gebracht om het Romeinse rijk te verenigen onder één religie.
• Het Vaticaan streeft naar afschaffing van Christus en naar werelddictatuur en één wereldreligie.

Er bestaat een theorie dat Jezus en het christendom zijn gemaakt door leden van verschillende geheime genootschappen, mysteriescholen en religies om het Romeinse rijk te verenigen onder één staatsreligie, en dat deze lui gebruik maakten van talloze mythen en rituelen die eerder bestonden en ze vervolgens bijeenvoegden in het christendom dat vandaag bestaat.

Bijlmerramp. Op 4 oktober 1992 stortte een vliegtuig van de Israëlische luchtvaartmaatschappij neer in de Bijlmer (Amsterdam). Deze ramp kostte 43 mensen het leven. Na de rampen zagen ooggetuigen mannen in witte pakken. Lange tijd bleef het bestaan en de identiteit van deze mannen onduidelijk. Er rezen 89 verschillende verklaringen, waaronder "agenten van de Israëlische geheime dienst", "Franse bergingsploeg", "geneeskundigen van het Rode Kruis". Na de terroristische aanslag op het wereldhandelscentrum in New York op 11 september 2001 kwam er een theorie bij: de Bijlmerramp werd uitgevoerd door geheime diensten, als test voor de aanslag in New York. In 2009 schreef de burgemeester van Amsterdam aan het gemeentebestuur dat de witte mannen twee ambtenaren van de dienst Milieu- en Bouwtoezicht waren die buiten dienst even een kijkje gingen nemen op rampplek. "Met de bekentenis van de twee ambtenaren is het complotdenken vast nog niet ten einde. Want waarom komen ze nu pas met hun verhaal? En dan nog: wie waren die andere achttien?"

Voorbeeld van een complottheorie in Duitsland: het is 'de jood' die, achter de schermen, oorlog sticht en verlengt. De poster 'onthult' dat: het gordijn wordt opzij getrokken en toont het gezicht van een jood, boven de branden van een verwoestende oorlog. De gebalde vuisten zijn tegen de jood gericht. Complotdenken leidt de re-actie.

Complotsmeders. Het complot wordt gesmeed door een groep kwaadwillenden. Dit is een groep die door de complotdenker al gewantrouwd werd vóórdat jij de groep een complot toedacht. Vaak zijn de verdachte groepen machtig, hebben ze grote (of vermeend grote) invloed in de samenleving, zoals politici, staatsambtenaren ('deep state'), bankiers, media, wetenschappers; of zijn ze geheimzinnig en hebben ze invloedrijke leden in de maatschappij, zoals de Vrijmetselaars; of behoren ze tot een etnische minderheid met invloedrijke leden in de maatschappij, zoals de Joden. Helaas zijn de Joden de groep die in de geschiedenis het meest geleden hebben onder de gevolgen van complotdenken.

Onbewezen. Meestal wordt de term 'complottheorie' in ongunstige zin gebruikt: op onvoldoende gronden een samenzwering onderstellen. Een kenmerk van een complottheorie is dat zij onbewezen is.

(On)waarheid. Een complottheorie kan wáár zijn, maar evengoed onwaar; in elk geval is zij onbewezen. Een kwaad vermoeden kan later waar of onwaar blijken te zijn. Een voorbeeld is het vermoeden dat de Amerikaanse president persoonlijk betrokken is geweest bij het afluisteren van de democraten (Watergateschandaal). Dat vermoeden zou in 1973 onbewezen zijn, maar in 1974 kwam het bewijs voor de waarheid ervan. Toen het bewijs geleverd was, was het vermoeden geen complottheorie meer, maar een feit, een bewezen geval van een complot.

De argumenten, de gegevens die aangevoerd worden ter onderbouwing van de complottheorie kunnen best voor een deel waar zijn, of zelfs alle waar, maar de conclusie is onvoldoende gegrond, het vermeende complot is niet aangetoond. Gegevens zijn vaak voor meerderlei uitleg vatbaar. Men kan er ook een complot in/achter denken.

Begronding. Complottheorieën verschillen in hun begronding. Sommige zijn goed voorstelbaar, andere zijn zeer vergezocht of bizar. De vergezochte theorie van de platte aarde zegt dat de aarde niet rond, maar plat is, en dat de wetenschap de mensheid daarover al eeuwenlang voorliegt. Een aanhanger ervan kan beweren dat iedere foto van de (bolvormige) aarde, gemaakt door de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA, met een computerprogramma is gemanipuleerd. Sommige complottheorieën lijken goed doordacht; hun aanhangers beroepen zich vaak op een eigen onderzoek.

Meer informatie

Artikel Complottheorie op Wikipedia. Bevat ook verscheidene voorbeelden.

Artikel Veel Nederlanders geloven in complotten, op Nu.nl, 12 mei 2009. Resultaten van onderzoek; voorbeelden van complotideeën.

Marc Verhoeven, Laat u niet in met complottheorieën, op VerhoevenMarc.be. Een waarschuwing voor christenen.

Bron

Waarom geloven mensen complottheorieën? Youtube.com: Universiteit van Nederland, 30 april 2020. Duur: 4 min. 37 sec. Voordracht door gedragswetenschapper Jan-Willem van Prooijen; wetenschappelijke behandeling van het onderwerp.